Nieuwsbrief 698: Erratum

“Errare humanum est. Perseverare diabolicum”

Vergissen is menselijk, dus in het productieproces van een boek gaat ook weleens iets mis. In deze nieuwsbrief staat het erratum centraal. Dit eeuwenoude verschijnsel wordt met uitsterven bedreigd, menen sommigen. Een enkeling legt – tegen het vergeten – een verzameling erratumvelletjes aan.

Gedrukte errata zijn de afgelopen eeuw in soorten en maten verschenen. Als alle katernen van het boek gedrukt waren, maar het boek was nog niet gebonden, dan konden de intussen opgemerkte zet- of drukfouten in allerijl op de laatste bladzijde of onder de inhoudsopgave worden gedrukt. Was het boek al in de band gezet, dan bleef er één mogelijkheid over: een los velletje bedrukken en dat invoegen of inplakken.

Bij het aantreffen van een erratumvel is de verleiding groot om de schuldige aan te wijzen. Meestal is dat een medewerker van de drukkerij. De zetter pakte een verkeerde letter uit de kast of zette de juiste letter op de kop. Dan wordt ‘verpakt’ heel gemakkelijk ‘verkapt’. Of erger: boven het eerste hoofdstuk van Van Deyssels roman staat ‘De kleine replubliek’. De zetter hielp misverstanden de wereld in: ‘ogen’ werden ‘oren’. Of er ontstond onbedoeld poëzie: dat er in de ‘Aftocht’ van Van Ostaijens Bezette Stad een ‘snaars pringt’.

Het was niet altijd de fout van de zetter of de drukker. Dan leverde een auteur een niet geheel foutloos manuscript in of miste hij de fout bij het nakijken van de drukproef. Du Perron wisselde twee personages om op het vel Verbeteringen dat aan zijn roman Het land van herkomst werd toegevoegd. Ook gebruikte een auteur het erratum wel om inhoudelijke of stilistische wijzigingen aan te brengen. Emants had liever dat ‘de lichten van het station’ voorbij ‘gleden’ dan ‘joegen’. Couperus wilde bij nader inzien niet dat zijn lezers konden denken dat het meisje zonder onderkleding op het strand liep, dus liet hij haar op het erratumvel ook een rok dragen. Belcampo verwarde Archimedes met Galilei. De geleerde De Raaf verslikte zich bij het citeren van Kloos in accents grave en aigu.

Een aantal van errata voorziene boeken in deze lijst bereikte de status van klassieker: Van de koele meren des doods, De berg van licht, Sonnetten en verzen in terzinen geschreven. Nooit heeft een geroemd werk geleden onder die kleine feilen.

Het mooiste erratumvel is het op geschept papier gedrukte gelegenheidsgedicht dat Elsschot schreef voor zijn bibliofiel uitgegeven Gedichten. Het malste erratumvel in onze voorraad is tevens te gebruiken als briefkaart. Het zeldzaamste erratum is zonder twijfel dat voor Bezette stad. Een los vel is immers zo zoek.

1. ALBERTS, Joh. C.P. Winterkoren. Den Haag, De Waterman, 1963. Geniet. (2), 30 p. 1e druk. Als nieuw.
verkocht
* Dichtbundel van dit productieve buitenbeentje van de Nederlandse literatuur. Met los gedicht ‘Voor en na… In en uit…’ onder het motto ‘Met hartelijke dank voor alle warmte en vriendschap op 11 februari j.l.’. Alberts was op die dag 70 jaar geworden.
** Met los erratum, zo gedrukt dat het tevens te gebruiken is als briefkaart.

2. BELCAMPO De filosofie van het belcampisme. Amsterdam/ Antwerpen, Kosmos, (1972). Ingenaaid. 296 p. 1e druk. Vlekken van rode wijn op de sneden en de Franse titel (proost!).
€ 30
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur op de Franse titel: ‘Voor Ad Petersen/ ten geleide/ Belcampo/ 31.1 ’77’.
** Met los erratum, door de auteur zelf opgesteld en vermenigvuldigd.

3. BINNENDIJK, D.A.M. Zin en tegenzin. Amsterdam, Meulenhoff, (1939). Ingenaaid. (4), 176 p. 1e druk.
€ 25
** Met ingeplakt erratum op p. 78 en – desondanks – twee door de auteur handgeschreven correcties op p. 24 en 79.

4. COUPERUS, Louis De berg van licht. Amsterdam, Veen, [1905-1906]. Drie delen. Crèmekleurig linnen met gouden belettering. (4), 240; (4), 232; (4), 268 p. Geïllustreerd. 1e druk. Minimaal scheefgelezen, maar een nette set. In alle delen is ingeplakt: ‘Ex libris Dr Garmt Stuiveling De Geest Schept’.
€ 225
* VV 241,1-3.
** Met op p. 266 van deel III gedrukt erratum voor deel I.

5. COUPERUS, Louis Majesteit. Amsterdam, L.J. Veen, [1893]. Linnen (ontwerp R.N. Roland Holst). (4), 256, (4), 268 p. Niet afgesneden. 1e druk. Minimaal scheefgelezen. Naam op eerste Franse titel. Zeer mooi exemplaar.
€ 150
* VV 142,1 (‘bruine versiering en belettering’).
** Met op p. 267 gedrukt erratum voor deel I en deel II.

6. DEYSSEL, Lodewijk van De kleine republiek. Deventer, P. Beitsma, 1889 [= december 1888]. Twee delen. Halfleer met lederen hoeken en gemarmerde platten (omslagen (iets gerepareerd) meegebonden). (4), 336; (4), 272 p. [Gedrukt in een oplage van 500 exemplaren]. Driemaal bibliotheekstempeltje.
€ 275
* De klassieke Nederlandse kostschoolroman in mooi herbonden versie.
** Met op p. 271 gedrukt erratum.

7. EEDEN, Frederik van Van de Koele Meren des Doods. Amsterdam, Versluys, 1900. Halflinnen. 516 p. 1e druk. Rechteronderhoek gestoten, maar een bovengemiddeld goed exemplaar.
verkocht
* Eerste druk van een van de klassiekers van de Nederlandse literatuur.
** Met achterin ingeplakt erratum (dat enkele kreukjes en scheurtjes heeft).

8. ELSSCHOT, Willem Gedichten. (Antwerpen), In de vier Winden, (1954). 36,5 x 27,5 cm. Oorspronkelijk karton met blinddruk. (64) p. Met de hand gezet uit de Euphorion en gedrukt op Zerkall-Bütten in een oplage van 110 genummerde en door drukker Georges Kelner gesigneerde exemplaren. Ietsje roest. De kwetsbare rug is professioneel gerestaureerd.
€ 950
* Deze luxe-uitgave op groot formaat van Elsschots gedichten werd in Bonn gedrukt door zijn schoonzoon Georges Kelner als eerste en enige uitgave van de bibliofielenvereniging ‘In de vier Winden’ en is in feite de vijfde, vermeerderde druk van Verzen van vroeger (1934). Het boek bevat vier niet eerder gepubliceerde gedichten plus de eerste door Elsschot geautoriseerde versie van ‘Borms’.
** Met los erratum in versvorm, gedrukt in facsimile van Elsschots handschrift.

9. EMANTS, Marcellus Een drietal novellen. Haarlem, W.C. de Graaff, 1879. Herbonden in heelleer (F.H. Danner, 2002) met behoud van het originele omslag (voor- en achterkant, enigszins aangevezeld). XII, 304 p. 1e druk. Enkele reparaties aan het omslag. 19e-eeuws boekhandelsmerkje van H. Kuipers in Leeuwarden.
€ 350
* Zeer schaarse uitgave met lange, curieuze inleiding door de schrijver. Aardige band met 19e-eeuws motiefje.
** Met op p. 303 gedrukt erratum.

10. EMANTS, Marcellus Goudakker’s illusiën. Een verhaal. Haarlem, W. Gosler, 1885. Halflinnen (herbonden). (4), 196 p. 1e druk. Tekstpapier wat gekreukt, matig exemplaar.
€ 220
* Zeer schaarse eerste druk.
** Met ingeplakt erratum op p. 197.

11. (GIDE, André). DIJK, C. van Alexandre A.M. Stols & André Gide. (Met een ingeplakte houtgravure door Alfred Latour [voor Gide’s Le Voyage d’Urien]). Oosterhesselen, De Klencke Pers, (1991). 29 x 21 cm. Ingenaaid met omslag. (4), 18 p. Gedrukt in een oplage van 28 genummerde exemplaren. 1e druk.
verkocht
** Met op de colofonpagina ingeplakt erratum.

12. GILS, Gust Met de Noorderzon op stok. (Met opdracht aan Jim Holmes). Zaandijk, Heijnis, [1960]. Ingenaaid. 64 p. 1e druk.
€ 45
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht op de franse titel: ‘voor jim holmes/ deze 33 folies flamandes/ zeer hartelijk,/ – Gust/ Brasschaat 29.11.’60’. Gard Sivik reeks, serie I, deel I.
** Met op binnenzijde omslag ingeplakt erratum.

13. HERMANS, W.F. Description et genèse des dépôts meubles de surface et du relief de l’Oesling. Luxembourg, Service Géologique de Luxembourg, 1955. 31,1 x 23,5 cm. Ingenaaid. 100 p. + deels uitklapbaar illustratiekatern. [Gedrukt in een oplage van 250 exemplaren]. Omslag wat verbruind, rechtsonder kleine ezelsoren, maar een zeer goed exemplaar.
verkocht
* Hermans’ proefschrift, in de wetenschappelijke editie met de losse stellingen. Zelden in de handel. JS 459.
** Met op p. 7 ingeplakt erratum.

14. HILLENIUS, D. De onrust bewaren. Haarlem, Carlinapers, 1981. 27,5 x 19,0 cm. Ingenaaid. (8), 36 p. Met de hand gezet uit de Janson en gedrukt op Zerkall-Bütten in een oplage van 60 genummerde exemplaren.
verkocht
** Met op p. 33 ingeplakt erratum.

15. (KLOOS, Willem). RAAF, K.H. de Willem Kloos. De mensch, de dichter, de kriticus. Velsen, Schuyt, 1934. 26 x 18 cm. Donkerrood heelleer in kussenvorm met gouden rugbelettering en blinde kaders op de platten. (2), 310 p. Kop verguld. Niet afgesneden. 1e druk. Wat rugslijtage, roest op de zijkant van het boekblok.
€ 80
* Dit is een van de 25 luxe-exemplaren op Oud-Hollandsch papier van Van Gelder, gesigneerd door De Raaf. Met (wat versleten) losse proefkatern dat als voorpublicatie was uitgebracht.
** Met los erratum.

16. MOK, Maurits Scheppingsdroom. Lochem, De Tijdstroom, 1940. Ingenaaid met stofomslag. 104 p. 1e druk. Omslag en rug wat verbruind.
verkocht
* Gesigneerd door de dichter op de titelpagina.
** Met ingeplakt erratum op Franse titel.

17. OSTAIJEN, Paul van Bezette stad. (Omslag en houtsneden van Oskar Jespers). Antwerpen, Het Sienjaal, 1921. Ingenaaid. (154) p. Gedrukt naar typografische aanwijzingen van Oscar Jespers en René Victor in een oplage van 540 genummerde exemplaren. 1e druk. Omslag (als altijd) wat vuil, maar een zeer gaaf en ongerestaureerd exemplaar.
verkocht
* Eén van de 40 luxe-exemplaren, gedrukt op Vergé d’Arches. De belangrijkste exponent van de avantgarde in het Nederlandse taalgebied.
** Met los erratum.

18. OUWENS, Kees Etgroen. (Utrecht, Hugin & Munin, 2002). Ingenaaid met omslag. (40) p. Met de hand gezet door Jan Keijser uit de Van Dijck Monotype en gedrukt door Jan Bouman en René Hesselink in groen en zwart op Zerkall-Bütten in een oplage van 99 op de pers genummerde exemplaren. 1e druk.
verkocht
* H&M 19. Met twee prospectussen.
** Met los erratum.

19. PERK, Jacques Gedichten. Met Voorrede van Mr. C. Vosmaer en Inleiding van Willem Kloos. (..) Vercierd door T. Nieuwenhuis. Amsterdam, Van Looy, 1897. Gedecoreerd linnen (batik). (2), 198 p. 2e druk. Zwevende schutbladen iets verbruind, maar een bijzonder goed, niet gerestaureerd exemplaar, zónder de gebruikelijke beschadigingen aan de kneep. Exlibris (‘Rudolf Hugo Driessen/ Caroline E.F. Kleyn’) op binnenzijde voorplat.
verkocht
* Eén van de fraaiste voorbeelden van Nederlandse boekkunst rond 1900. Volgens opgave in het Nieuwsblad voor de Boekhandel bedroeg de oplage 400 exemplaren. De nieuwprijs was maar liefst tien gulden.
Braches, Nieuwe Kunst Documentatie (31.05.11), 1464.2 (= ‘Tweede band’ met ‘modderiger belijning’).
** Met op p. 194 gedrukt erratum.

20. PERRON (samenstelling), E. du De muze van Jan Companjie. Een overzichtelike verzameling van Nederlands-Oostindiese belletrie uit de Companjiestijd (1600-1700). Geïllustreerd met reprodukties van oude gravures en portretten, en met tekeningen van Thomas Nix. Bandoeng, A.C. Nix & Co., 1939. Ingenaaid. (8), 160 p. 1e druk. Omslag iets beschadigd en gevlekt.
€ 195
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur op de Franse titel: ‘Voor Pierre H. Dubois/ van/ EduPerron’. Niet in Het Leven is wellicht een farce. Geschreven boekopdrachten van E. du Perron, verzameld en ingeleid door Kees Snoek (Amsterdam 2005). Batten/ Stols 61.
** Met achterin ingeplakt erratum.

21. PERRON, E. du Het land van herkomst. Roman. Amsterdam, Querido, 1935. Linnen met stofomslag. 496 p. 2e druk [Batten/Stols: ‘2de oplage]’. Het zeldzame omslag is aan de randen minimaal gerafeld (aan bovenzijde onopvallend geplakt) en op de rug iets verbruind.
€ 75
* De voorzijde van het zeldzame omslag wordt opgesierd door een illustratie van Alexandre Alexeïeff. Batten/ Stols 24.
** Met los erratum.

22. ROLAND HOLST, Henriëtte Sonnetten en verzen in terzinen geschreven. (Amsterdam, Scheltema en Holkema, 1895). Oorspronkelijk, verguld, soepel perkament (linten ontbreken). (18), 128 p. Gedrukt in rood en zwart door Joh. Enschedé. Boekversiering door R.N. Roland Holst. 1e druk. Debuut. Roestvlekjes op schutbladen, kleine zwarte ‘puntjes’ op de band, linten ontbreken.
verkocht
* De zeldzame variant in origineel perkament! Net exemplaar. Braches 960107.
** Met op p. 125 gedrukt erratum.

23. SCHUCHART, Max Hommage à François Villon. Oorspronkelijke en vertaalde balladen. [‘s-Graveland, G.W. Breughel, 1944]. Ingenaaid. Gedrukt in rood en zwart in een oplage van 250 genummerde exemplaren. 38 [= 36] p. 1e druk.
€ 12
* De Jong 746.
** Met op binnenzijde omslag ingeplakt erratum.

24. SLAUERHOFF, J. Archipel. Amsterdam, Van Kampen, 1923. Ingenaaid. 60 p. [Gedrukt in een oplage van 400 exemplaren]. Debuut. 1e druk. Mooi exemplaar (nauwelijks roest!).
verkocht
* Door bemiddeling van Arthur Lehning in Berlijn voor eigen rekening in Berlijn gedrukt.
** Met los erratum.

25. TERBURCH, C. Vanitas. Utrecht, J.L. Beijers, [1886]. Linnen. (8), 96 p. 1e druk. Mooi uitgevoerd boek.
verkocht
* Op geschept papier gedrukte novelle, met in rood gedrukte initialen bij elk hoofdstuk. Terburch is het pseudoniem van de anti-Tachtiger Isaäc Esser Jr. (1845-1920), die ook als Soera Rana publiceerde.
** Met op p. 95 gedrukt erratum.

26. (WARREN, Hans) Hans Warren. De collectie van Niek Oele. Catalogus 53. (Met een inleiding van Menno Voskuil). (Den Haag, antiquariaat Fokas Holthuis), 2011 [= 2012]. Verguld linnen (Boekbinderij Van Dijk). (36) p. 1e druk.
€ 36,50
* Eén van de 35 luxe-exemplaren, waarvan slechts 20 voor de handel bestemd, gedrukt op gevergeerd papier en gebonden in wijnrood linnen door Boekbinderij Van Dijk. Tegen het achterplat is een papieren tasje gemaakt, waarin een genummerde leporello van twee nagelaten, niet eerder gepubliceerde gedichten van Hans Warren, met de hand gezet uit de Gill en de Romulus en gedrukt in zwart en rood door Nick ter Wal.
** Met los erratum.

27. WITTE, Aldert Voor- en tusschenspel. Gedichten. Gedichten. Haarlem [=Santpoort], Spaanders [= eigen beheer], 1940 [=1944]. Karton met stofomslag. 24 p. Gedrukt met de Gravure-letter van Nic. Cochin op Hollandsch Ingres-papier van Van Gelder in een oplage van 125 exemplaren
verkocht
* Gesigneerd exemplaar. Clandestien gedrukt onder de nazi-bezetting. De Jong 951.
** Met los erratum.

NAGEKOMEN

28. MOORSEL, A.J.M. van De Kinkhoorn. Verzen. Boekversiering van Jan Toorop. Maastricht, A.A.M. Stols, 1927. Ingenaaid. (4), 52 p. Gedrukt in rood en zwart in een oplage van 220 genummerde exemplaren. 1e druk. Rugje verbruind. Mét het onmisbare erratavel!
€ 20
Omslagillustratie, frontispice (portret van de auteur) en illustratie van Toorop. Van Dijk 118.