Nieuwsbrief 958: Bezette stad

Links nr. 2, rechts nr. 1

De prachtige tentoonstelling in het Letterenhuis in Antwerpen is helaas al voorbij, maar het is in 2021 nog steeds honderd jaar geleden dat éen van de meest baanbrekende boeken uit het Nederlandse taalgebied verscheen: Bezette stad van Paul van Ostaijen. En toeval of niet, honderd jaar na verschijning kwam opeens het originele handschrift van de dichtbundel (weer) tevoorschijn. Dankzij bemiddeling van antiquariaat Demian in Antwerpen kon de Vlaamse Gemeenschap het omvangrijke manuscript afgelopen lente aankopen. Nu berust het in het Letterenhuis, waar het hoort.

‘De Heilige Graal van de moderne Vlaamse letterkunde’ (dixit Geert Buelens) en ‘Het spectaculairste manuscript uit onze literatuur’ (dixit Matthijs de Ridder) is hier digitaal te bekijken.

Van Ostaijen schreef Bezette stad in de zomermaanden van 1920 in Berlijn, waar hij na het eind van de Eerste Wereldoorlog tot mei 1921 verbleef. Bezette stad is het relaas van Antwerpen tijdens de Eerste Wereldoorlog, op volstrekt unieke wijze beschreven en verbeeld. Het is één groot typografisch experiment, door Van Ostaijen ‘ritmiese typografie’ gedoopt. Al waren er eerder al in Frankrijk experimenten met poëtische typografie gepleegd, men denke aan het gedicht ‘Un coup de dés jamais n’abolira le hasard’ van Stephane Mallarmé uit 1897 of aan diverse gedichten uit de bundel Calligrammes van Guillaume Apollinaire uit 1918. Geen van deze voorbeelden echter komt in de buurt van de typografische uitbundigheid van Bezette stad.

Binnen het oeuvre van Van Ostaijen neemt Bezette stad ook een unieke plaats in – samen met de eveneens in Berlijn geschreven bundel De feesten van angst en pijn is het te beschouwen als kantelpunt in het werk van de dichter. Het is éen van de weinige écht internationale werken in de Vlaamse literatuur. Het past naadloos in de internationale avant-garde die een paar jaar eerder met Dada werd ingezet. Er verschenen, hoe onmogelijk de bundel op het eerste gezicht ook te vertalen lijkt, complete vertalingen in het Frans, Duits en Engels.

In de zomer van 1982, ik was toen zeventien jaar oud, heb ik het voorrecht gehad om uitgebreid in het handschrift te mogen bladeren. Het was toen in het bezit van Henri Goris, zoon van Paul van Ostaijens reeds in 1912 overleden zus Hubertina. Gerrit Borgers had mij op het spoor gezet van de heer Goris en met mijn vader heb ik hem op twee achtereenvolgende dagen bezocht in Antwerpen. We zijn naar de huizen geweest waar Goris als kind met zijn opa en met zijn oom Paul gewoond heeft – en hij haalde uitgebreid herinneringen op aan nonkel Pol. Aan het eind van de eerste dag zei hij: kom morgen maar wat vroeger, dan heb ik een verrassing.

De volgende ochtend had hij het manuscript van Bezette stad, dat hij al meer dan een halve eeuw in bezit had, voor me klaargelegd. Ik was toentertijd scholier en nog lang niet professioneel bezig met het antiquarische boek, maar de ontroering die het originele handschrift bij mij teweeg bracht herinner ik me als de dag van gisteren.

We kunnen u nu twee exemplaren van deze iconische, zeer kwetsbare uitgave aanbieden: een vrij goed exemplaar van de gewone 500 genummerde exemplaren, én een uiterst zeldzaam luxe-exemplaar, gedrukt op geschept papier. De oplage daarvan bedroeg slechts 40 exemplaren. De ouderdom van een volle eeuw doet het gebruikte omslagmateriaal: dik, wit glanspapier, geen goed. Vaak zijn deze dichtbundels herbonden, en meestal zijn de omslagen grauw en gevlekt, en hebben de boeken schade aan de scharnieren, breuklijnen op de rug en slijtage aan hoeken en randen. Een eigenaar zou naar eigen smaak een passend doosje moeten laten maken, of anders een deskundige, liefhebbende restaurator zoeken. Wij hebben dit niet gedaan en laten het aan de koper over.

1. OSTAIJEN, Paul van Bezette stad. (Omslag, houtsneden en typografie door Oskar Jespers). Antwerpen, Het Sienjaal, 1921. 28,5 x 22,2 cm. Ingenaaid. (154) p. Niet afgesneden. Gedrukt naar typografische aanwijzingen van Oscar Jespers en René Victor in rood en zwart in een oplage van 540 genummerde exemplaren. 1e druk.
Verkocht
* Eén van de 500 exemplaren gedrukt op Vélin Registre-papier van de belangrijkste exponent van de avantgarde in het Nederlandse taalgebied! Dit is nummer 184 (met de numerator genummerd).
Omslag (als altijd) wat vuil, maar dat is vrij gemakkelijk schoon te maken, door een deskundige; enkele echt minieme hapjes uit voorzijde omslag, twee hoekjes uit achterzijde omslag (2 x 3 cm en 1,5 x 1,5 cm); breukje in onder- en bovenzijde van de rug, bovenste twee cm van de rug wat vuil, maar het is een meer dan bovengemiddeld goede rug voor deze titel. Goed exemplaar van buiten, uitstekend exemplaar van binnen. Completely unrestored copy!
Volgens de bewaard gebleven verkooplijst van Bezette stad is dit exemplaar verkocht via Siems in Antwerpen. Ernest Siems (1885-1960) bestierde boekhandel-uitgeverij Flandria aan de Sint-Katelijnevest in Antwerpen. Uiteindelijk zou Flandria tot eind augustus 1921 vijftien ‘gewone’ exemplaren van Bezette stad afnemen en éen luxe, tegen 25 % boekhandelskorting. Dit exemplaar werd dus al in de eerste maanden na verschijnen verkocht!

2. OSTAIJEN, Paul van Bezette stad. (Omslag, houtsneden en typografie door Oskar Jespers). Antwerpen, Het Sienjaal, 1921. 28,5 x 22,5 cm. Ingenaaid. (154) p. Niet afgesneden. Gedrukt naar typografische aanwijzingen van Oscar Jespers en René Victor in rood en zwart in een oplage van 540 genummerde exemplaren. 1e druk.
Verkocht
* Van de belangrijkste exponent van de avantgarde in het Nederlandse taalgebied is dit éen van de slechts 40 luxe-exemplaren, gedrukt op Vergé d’Arches! Ongenummerd exemplaar (volgens de overgeleverde verkooplijst van 26 augustus 1921 bleven elf exemplaren van de veertig ongenummerd (lees: nog onverkocht tot en met augustus 1921)). Van deze luxe-editie kwamen slechts dertig exemplaren in de handel: de eerste tien waren voorbehouden aan auteur, medewerkers en vrienden. Voorzijde omslag (als altijd) wat vuil, achterzijde omslag vuil; het voorblad van de omslag ligt bijna los, enkele hapjes uit rechterzijde vooromslag, breuk in en enkele hapjes uit de rug. Redelijk exemplaar van buiten, goed tot uitstekend exemplaar van binnen. Completely unrestored copy!