Nieuwsbrief 1023: Als Erens in Frankrijk

En nu iets geheel anders. De Limburgse Tachtiger-schrijver Frans Erens (1857-1935) reisde veel en voelde zich als een vis in het water in Frankrijk – en wel (de bofferd!) in het legendarische Parijs van het fin-de-siècle, waar kunst, muziek en beschaving feestelijk gevierd werden.

Erens liet zijn roemrucht verleden niet onbeschreven. Zijn herinneringen werden eerst een halve eeuw na zijn dood compleet en schitterend uitgegeven, met dank aan de onvolprezen Harry G.M. Prick én aan Erens’ schatbewaarder Andries Munnichs – die in februari, 77 jaar oud, is overleden.

Het Erens-archief van Munnichs is naar het Literatuurmuseum gegaan, en de bibliotheek, waarvan de boeken van Erens de kern vormen, is door ons aangekocht. Munnichs en diens vader hebben de bibliotheek sterk aangevuld met Erensiana, maar ook met allerlei andere werken.
Hieronder ziet u enkele boeken uit Erens’ Parijse tijd en daaromheen. Niet mooi, maar echt – tastbare geschiedenis.

1. ERENS, Frans Vervlogen jaren. Met een woord vooraf door Sophie Erens-Bouvy. Bezorgd en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick. Amsterdam, De Arbeiderspers, (1989). Ingenaaid. 468 p. Fonkelnieuw exemplaar, nog in plastic.
Verkocht
* Erens’ uiterst leesbare en boeiende herinneringen, waarin voor zijn Franse ervaringen veel ruimte is. Privé-Domein 154.

2. BARRÈS, Maurice Anatole France. Parijs, Charavay Frères Éditeurs, 1883. 22 x 16 cm. Ingenaaid. 32 p. Met facsimile. 1e druk. Los in omslag. Wat vlekjes en afgescheurde hoekstukjes. Leesstreepjes in de marge.
Verkocht
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht aan Frans Erens: ‘au camarade Erens/ bien vive sympathie/ l’année 83 fc Maurice Barrès’. Dit is een zeer vroeg werk van Barrès, een artikel over de bewonderde schrijver Anatole France dat eerst in het tijdschrift La Jeune France verscheen. Barrès is geboren op 17 augustus 1862, en in 1880 leerde hij Erens kennen – tezamen met zijn boezemvriend Stanislas de Guaita komt hij voor in Vervlogen Jaren.

3. BARRÈS, Maurice Autour de Jeanne d’Arc. Parijs, Librairie Ancienne Édouard Champion, 1916. 26 x 20 cm. Ingenaaid. 96 p. Gedrukt op geschept papier. Met facsimile van een brief van Barrès aan Champion. 1e druk. Omslag deels verbruind. Met naamstempel en exlibris van ‘Commissaris Jos Nauwelaers’, een bekende Belgische bibliofiele verzameling uit de jaren 50. Nummerstempel.
€ 35
* Op naam gedrukt van de Franse journalist Maurice de Waleffe. Met inliggend prospectus.

4. (BARRÈS, Maurice). BYVANCK, W.G.C. ‘Les Déracinés’ van Maurice Barrès. Katern uit De Gids (december 1897). De Gids, origineel katern (p. 505-516). Wat verkleurd en verfomfaaid.
€ 15
* Het helder geschreven artikel komt uit de boekenkast van Frans Erens en telt 11 pagina’s.

5. IMPRESARIO SCHÜRMANN Les Étoiles en voyage. La Patti. Sarah Bernhardt. Coquelin. Parijs, Tresse & Stock, 1893. Ingenaaid. (4), 208, 54 p. Achterin is een 54 pagina’s tellende fondscatalogus op ander papier meegebonden. 1e druk. Scheefgelezen en verfomfaaid. Roest.
€ 95
* Exemplaar met op de Franse titel een handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur, ook bekend als ‘Jos.J. Schürmann’ (1857-1930): ‘à Mr. Frans Erens/ aangeboden door den schrijver/ (sign.)’. Schürmann woonde als toneelagent in Parijs. ‘La Patti’ is de koosnaam van de grote sopraan Adelina Patti. Coquelin is de naam van twee bekende acteurs, terwijl Sarah Bernhardt natuurlijk wereldberoemd was en is.

6. INCOHÉRENTS, ARTS Catalogue illustré de l’Exposition des arts incohérents. Au profit des oeuvres de protection de l’enfance à l’Eden-Théâtre, rue Bourdeau. Du 17 octobre au 19 décembre 1886. Avec les portraits frappants de tous les exposants, année 1886. Paris, Imprimerie Georges Chamerot, 1886. Ingenaaid. 144 p. Talloze illustraties. Catalogus in twee delen: een lijst van exposanten met van elk een humoristische presentatie en een karikaturaal portret; en als tweede de geïllustreerde catalogus van de tentoongestelde karikaturen en tekeningen. ‘2e tirage’. Slechte staat: het omslag en de eerste ca. 40 pagina’s zijn langs de randen aangevreten door muizen of andere boekenvijanden. Vieze vlekken, rug met plakband versterkt. Maar van het omslag is het grootste deel nog te zien en binnenin is het bederf beperkt gebleven.
€ 125
* Vreselijk, wat een toestand! Maar het ís er tenminste, dit waanzinnige boek, dat dada veertig jaar te vroeg af was! De tweede tentoonstelling van de onsamenhangende kunsten (aan de eerste kan ik u helaas niet helpen), tekeningen door wie er maar niet kan tekenen, met als gevolg rake en misselijke grappen te over. Dit initiatief van Jules Lévy was een groot succes en het is dan ook enorm lollig. Bijgevoegd het rijk in zwartwit geïllustreerde boek The Spirit of Montmartre: Cabarets, Humor, and the Avant-Garde, 1875-1905, bezorgd door Phillip Dennis Cate en Mary Shaw (New Brunswick, NJ, Rutgers University Press, 1996), dat een goede toelichting vormt bij de Incohérents, maar waar ook Jarry en Rollinat in voorbijhupsen.

7. JARRY, Alfred Ubu Roi. Drame en cinq Actes en prose, Restitué en son intégrité tel qu’il a été représenté par les marionettes du Théâtre des Phynances en 1888. (Met handgeschreven, gesigneerde opdracht van Jarry aan Frans Erens). Paris, Éditions du Mercure de France, 1896. Ingenaaid. 176 (8) p. 1e druk. Matig exemplaar: rug beschadigd en gebroken, achterzijde omslag los, voorzijde omslag gevlekt. Brekelijk en verbruind, maar wel helemaal compleet.
€ 1950
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur aan Frans Erens: ‘Exemplaire offert à Frans Erens/ A Jarry’.
De echte eerste druk van de absurde wereldklassieker Ubu Roi, ‘Achevé d’imprimer le 11 Juin 1896 avec les caractères du Perhinderion’, voorzien van twee tekeningen van Monsieur Ubu door Jarry en compleet met het katerntje achterin ‘Catalogue des publications du Mercure de France’ op ander papier.
Zie voor dit exemplaar het tweede illustratiekatern van Frans Erens, Vervlogen jaren (Privé-domein 154).
Dit boek figureerde reeds feestelijk in onze Ubu-nieuwsbrief 1016, we kunnen u dit spectaculaire opdrachtexemplaar nog steeds aanbieden. En zie aldaar wat we nog meer van en over Jarry te koop hebben.

8. LORRAIN, Jean Contes pour lire à la Chandelle. Parijs, Mercure de France, 1897. Ingenaaid. 180 p. 1e druk. Omslag verbruind, wat vlekjes.
€ 300
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur op het voorste schutblad: ‘a Mr Frans/ Erens/ hommage de/ l’auteur/ Jean Lorrain’.
De vileine schrijver Lorrain (1855-1906) komt in Vervlogen jaren slechts zijdelings voor, maar blijkbaar hebben hij en Erens elkaar wel degelijk gekend. Lorrain is onder meer bekend, en bij ons geliefd, vanwege zijn roman Monsieur de Phocas.

9. MALLARMÉ, Stéphane Trois lettres inédites à Francois Erens. Classées et annotées par Harry G.M. Prick. (Met een portret van Mallarmé in originele houtsnede van Peter Yvon de Vries, geïnspireerd door het schilderij van Édouard Manet). Amsterdam, De Lange Afstand, 1991. Ingenaaid. 20 p. Met de hand gezet uit de Baskerville en de Lutetia en gedrukt op Zerkall-Bütten in een oplage van 60 exemplaren. 1e druk.
€ 65
* Een Nederlandse bibliofiele uitgave, maar geheel in het Frans. Het betreft dan ook een édition originale van drie brieven van Mallarmé, uitmuntend toegelicht door Harry G.M. Prick, de absolute kampioen tekstbezorging: als inleiding een – niet zonder detectivewerk gereconstrueerd – verslag van de ontmoeting van Frans Erens en Isaäc Israëls met Stéphane Mallarmé bij de schilderes Berthe Morisot (de schoonzuster van Manet). Als toetje volgen enkele zeer lezenswaardige noten van Prick over Mallarmé en de andere betrokkenen. Alles in een helder, beeldschoon bibliofiel boek, gezet en gedrukt door margedrukker Peter Yvon de Vries. Dit exemplaar is onder het colofon gesigneerd door Harry G.M. Prick.

10. MORÉAS, Jean Les stances. IIIe, IVe, Ve et VIe livres. Parijs, Éditions de “la Plume”, 1901. Ingenaaid. (2), 134 p. Gedrukt in een oplage van 875 exemplaren. 1e druk. Enkele katernen bijna los.
€ 175
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur op de Franse titel: ‘à/ Madame Jane Abeille/ hommage très-respectueux/ Jean Moréas’. Jane Abeille was het pseudoniem van de vergeten Franse dichteres mevrouw Mazinghien, over wie we vrijwel niets konden vinden. Languissante typografie: het eerste couplet van elk gedicht staat onderaan de rechterpagina, het tweede en laatste bovenaan de linkerpagina. De in Griekenland geboren Moréas (1856-1910) was in de Franse tachtiger jaren een van de dichters van het Cabaret du Chat Noir, en hij was degene die het Symbolisme zijn naam gaf. Erens trok vaak met hem op, ook in nachtelijke kroegentochten.
Dit boek is niet van Erens geweest, maar komt uit de collectie van zijn archivaris Andries Munnichs.

11. RENAN, Ernest Qu’est-ce qu’une Nation ? Conférence faite en Sorbonne le 11 mars 1882. Parijs, R. Helleu, 1934. 15 x 10 cm. Goudblond halfleer met vijf ribben en gemarmerde platten (G. Gauche, Parijs). (6), XIV, 106, 16 p. Origineel omslag meegebonden. Achterin uitgeverscatalogus. Gedrukt in 1750 genummerde exemplaren. Met een portret van Renan door Georges Gorvel naar de tekening van Anders Zorn. Exlibris van L.H.M. Furnée. Rug wat verbleekt.
Verkocht
* Frans Erens woonde deze conferentie van Renan in 1882 bij en schreef gedetailleerd over hem in Vervlogen jaren. De beroemde filosoof en oriëntalist Renan (1823-1892) had in Leiden vijf jaar eerder een lezing gehouden over hetzelfde onderwerp, waar Erens als eerstejaars student eveneens bij was – evenals, zoals Erens opmerkt, prins Alexander der Nederlanden. Dit boekje, een heel mooi gebonden exemplaar, is niet afkomstig van Erens, maar wel van Andries Munnichs.

12. RIOTOR, Léon Sur deux Nomarques des Lettres. Parijs, Bibliothèque de la Plume, [1894]. Ingenaaid. 76 p. 1e druk. Rugje verstevigd met plakband. Omslag wat gevlekt.
€ 25
* Enkele verenigde korte stukken over de schrijvers Barbey d’Aurevilly en Léon Cladel, die bij verschijning van dit boekje beiden waren overleden. ‘Nomarque’ is een woord dat speelt met ‘Monarque’, monarch dus. Riotor (1865-1945) was een satirisch schrijver, die later politicus werd.

13. ROLLINAT, Maurice Les Névroses. Avec un portrait de l’auteur par F. Desmoulin. Parijs, Charpentier, 1883. Ingenaaid. VIII, 400 p. ‘Deuxième mille’. Scheefgelezen, roest, wat verfomfaaid.
€ 250
* Dichtbundel met handgeschreven, gesigneerde, maar helaas nogal vervaagde en moeilijk leesbare opdracht van de auteur op het omslag: ‘À François Erens/ souvenir d’hier sympatique/ Maurice Rollinat’. Gevlekt en bijna uitgewist (door tranen? koffie? absinth?). Met enkele potloodstreepjes van Erens in de inhoudsopgave.
Erens heeft Rollinat (1846-1903), een dichter die in het legendarische Parijse cabaret Le Chat Noir zijn gedichten met eigen pianobegeleiding voordroeg, goed gekend, getuige de vele herinneringen in Vervlogen jaren.
Erens dist daarin onder meer een anekdote op over het eerste huwelijk van Rollinat: ‘Hij trouwde, doch tussen hem en zijn vrouw was een voortdurende onenigheid. Hij vertelde mij, dat toen zij eens samen gingen wandelen, hij met het geweer aan de schouder hangend, zijn vrouw plotseling tegen hem ze: “Geef mij dat geweer eens!” Hij gaf het haar en zij schoot een vogel, die in een hoge boom zat, naar beneden. “Ziedaar hoe ik met jou zal doen, wanneer dat nodig is”, zei zij.’ Over de bundel Les névroses meldde Erens: ‘In 1883 schreef ik een artikel over Rollinat in het studentenweekblad Minerva, dat te Leiden verscheen. Ik prees daarin de naturalistische tendens, het durven-bij-de-naam-noemen van de dingen’.’.
‘Vanuit Parijs had Erens al in de eerste helft van 1883 meegewerkt aan het Algemeen Nederlandsch studentenweekblad Minerva. In het nummer van 14 februari 1883 schreef hij over Alphonse Daudet, naar aanleiding van l’Evangéliste, in die van 11 en 18 april over de bundel Les Névroses van Maurice Rollinat’. (Harry G.M. Prick in Biografisch Woordenboek van Nederland).

14. ZILCKEN, Philippe Souvenirs. Premier volume. Parijs, H. Floury, 1900. Ingenaaid. (14), 188 p. 1e druk. Matig exemplaar: omslag langs randen en rug overplakt met Scotch tape. Rug en achterzijde omslag ontbreken.
Verkocht
* Exemplaar met handgeschreven, gesigneerde opdracht van de auteur aan Frans Erens, wat vervaagd: ‘Aan Frans Erens, Ph.Zilcken/ Den Haag Sept. 1914’. Meer werd niet gepubliceerd: er verscheen geen deel 2. Herinneringen aan auteurs en kunstenaars, éen hoofdstuk is geheel aan Verlaine gewijd, vooral aan diens beroemde bezoek aan Nederland in 1892. ‘In Den Haag is hij de gast geweest van Philippe Zilcken, die over dat verblijf heeft geschreven in zijn Souvenirs‘ (Frans Erens, Vervlogen jaren p. 286).

15. ERENS, Frans Origineel visitekaartje gebruikt tijdens Erens’ tijd in Parijs. 6 x 10 cm. Eenzijdig bedrukt met ‘François Erens/ Candidat en droit’ en het adres, met een aandoenlijke zetfout erin.
Verkocht
* Erens woonde in Parijs aan de Rue Toullier, op enkele passen van de Sorbonne, aan de kant van de Jardin du Luxembourg.

Mechelen nadert… Van 2-4 december is ons antiquariaat te aanschouwen, samen met tientallen collega’s (hier hun highlights), op de gezellige antiquarenbeurs in Mechelen. Komt u ook? Als u het even laat weten, kunnen we geschriften voor u meenemen om te bekijken.