Nieuwsbrief 625: Een Russische Psyche

Als antiquaar val je van de ene verbazing in de andere. Je bladert in een boek en er valt een prachtige brief van de auteur uit, je vindt in de laatste doos van een oude inkoop een uitgave die je enkel uit de bibliografieën kent. De Couperus-vertaling waarmee deze nieuwsbrief opent is een ware ontdekking. In de literatuur over Couperus – en dat zijn in dit geval veel degelijke naslagwerken – wordt deze uitgave slechts eenmaal terloops genoemd. Geen bibliograaf of verzamelaar lijkt het ooit te hebben gezien. Je weet pas dat het boek bestaat als het daadwerkelijk voor je op tafel ligt.

Psicheja is niet alleen de eerste vertaling van Psyche, maar het is ook de eerste Russische vertaling van een roman van Couperus. Het is maar zeer de vraag of Couperus ooit geweten heeft dat zijn roman in het land van tsaar Nicolaas II, met een potentieel lezerspubliek van tientallen miljoenen mensen, beschikbaar was. De schrijver was het Russisch niet machtig.

Voor deze gelegenheid zijn ook de andere Psyche’s van de plank gehaald en beschreven.

1. COUPERUS, Louis Psicheja. Fantastitsjeskij roman. S gollandskago perevod Ek. N. Polovtsovoj. Sint-Petersburg, Tipografija S. Suvorina, 1902. 25,5 x 18,5 cm. Interim-omslag. 64 p. Met portretje op de voorzijde. Gedrukt in twee kolommen. Geheel in het Russisch. 1e druk. Ietwat versleten en niet helemaal fris. Naam op titel. Acceptabel en bruikbaar exemplaar van deze tere uitgave.
VERKOCHT
* Zeer vroege vertaling in het Russisch van Couperus’ roman Psyche, die in 1899 in het Nederlands verscheen en pas jaren later in het Engels en Duits werd vertaald. Het is wellicht een bijlage van het tijdschrift Novyj Zjurnal Inostrannoj Literatury (‘Nieuw Journaal van Buitenlandse Literatuur’). Dat blad bestond van 1897 tot 1908 en behandelde literatuur van bekende en minder bekende auteurs als Daudet, Anatole France, Bret Harte, Ibsen, Jerome K. Jerome, Kipling en Zola. Het beperkte zich niet tot literatuur, maar handelde ook over kunst en andere cultuurvormen. Zo was er in 1899 een speciaal nummer gewijd aan de Schone Vrouw in de Beeldende Kunst.
Dit boek is vertaald uit het Nederlands door Jekaterina N. Polovtsova, die in 1897 De kleine Johannes in het Russisch had vertaald. Het door haar geschreven voorwoord, een volle pagina lang, beschrijft de literaire ontwikkeling van Couperus, die, hoewel jong (39 jaar in 1902) toch al een bekend schrijver was. Door critici werd hij na Eline Vere geplaatst in de naturalistische school, maar na zijn daaropvolgende romans Noodlot, Extaze en Eene Illuzie werd hij een autoriteit in het fantastische genre en zelfs de Nederlandse Zola genoemd. Alle voornoemde romans, schrijft de vertaalster, hebben een pathologisch karakter: zielenpijn en onbevredigdheid zijn belangrijke motieven voor Couperus’ helden en heldinnen. Deze personages zijn uit zijn persoonlijke omgeving gegrepen. Couperus is tegelijkertijd een poëtisch romanschrijver, zoals alle Nederlandse belletristen. In zijn werken worden niet alleen beelden van de handeling geschetst, maar schijnen ook de idealen van de auteur door. Hij laat de lezer bovendien sterk sympathiseren met zijn personages. Polovtsova behandelt ook de latere ontwikkelingen van Couperus: Majesteit, Wereldvrede, en de fantastische romans, waarvan Psyche er een is.
Tekstvergelijking van het slot van de vertaling met dat van de oorspronkelijke Nederlandse Psyche wijst op grote verschillen, zowel woordelijk als in de volgorde van de zinnen. De strekking en stijl zijn vergelijkbaar.
De vertaalster heette Jekaterina Nikolajevna Kravtsjenko (1860-1933). Zij was de dochter van prinses Jelena Aleksjejevna Kropotkina, die weer een zuster was van de bekende anarchist Pjotr Kropotkin. Jekaterina was gehuwd met Anatolij Viktorovitsj Polovtsov (1849-1905), een landeigenaar en wetenschapper uit het district Skopinsky bij Rjazan, die zich met het landleven bezighield, maar ook met kunstgeschiedenis.
Deze uitgave is wellicht een roofdruk, waarover niets werd gemeld aan de schrijver of de uitgever. Daarom ook komt het boek niet voor in de lange lijst vertalingen in de biografie door Van Booven, bij Bastet en in De correspondentie. Breugelmans noemt het (Louis Couperus in den vreemde, p. 43-44), maar heeft het kennelijk niet gezien. Deze uitgave is noch in de Nederlandse Centrale Catalogus noch in WorldCat.
(Veel dank aan Jörgen Moorlag voor zijn hulp met het Russisch.)

2. COUPERUS, Louis Psyche. Amsterdam, Veen, [1898]. Linnen [bandontwerp Jan Toorop]. (8), 184 p. 1e druk. Eigendomsstempeltje op titelpagina. De rug is weliswaar iets verbruind, maar de crèmekleurige platten zijn onverkleurd gebleven en daarmee is dit exemplaar het mooiste dat wij ooit tegenkwamen.
€ 450
* De behoorlijk schaarse eerste druk, met bestempeling in zwart (er bestaat ook een blauwe variant) op voor- en achterkant naar ontwerp van Toorop, een van zijn beste, en daarmee ook een van de mooiste boekbanden van de Art-Nouveauperiode. Braches 981115. VV 187,1. Couperus Collectie Veen Psyche 1.

3. COUPERUS, Louis Psyche. Amsterdam, Veen, [1898]. Linnen [bandontwerp Jan Toorop]. (8), 184 p. 1e druk. Platten en rug verbruind (als meestal, achterste kneep op rug ca. 17 cm ingescheurd).
€ 100
* Braches 981115. VV 187,1. Couperus Collectie Veen Psyche 1.

4. COUPERUS, Louis Psyche. Met eene Teekening van Jan Toorop. Amsterdam, Veen, [1899]. 28,6 x 23,2 cm. Donker roodbruin buckram. (8), 144 p. Fraai versierde schutbladen. 2e druk. Rug verschoten. Naam en naamstempel op franse titel. Portretje van Couperus (4 x 4 cm) geplakt op pagina (VII).
€ 65
* VV 189,11. Couperus Collectie Veen Psyche 4.

5. COUPERUS, Louis Psyche. Amsterdam, Veen, [1904]. Linnen (‘Werkenband’, bandontwerp H.P. Berlage). (8), 176 p. 3e druk. Contemporaine naam op schutblad. Goed exemplaar.
€ 65
* Een groot deel van de oplage van deze derde druk werd in de uniforme band van Couperus’ verzameld werk gebonden. VV 190,16. Couperus Collectie Veen Psyche 9.

6. COUPERUS, Louis Psyche. (Met 12 illustraties van Dion Clayton Calthrop). Amsterdam, Veen, [1909]. Blind- en goudbestempeld linnen met een illustratie. 184 p. 3e druk (maar de enige Nederlandse uitgave met deze illustraties). Minieme beschadiging op achterplat, maar een zeer goed exemplaar van een vaak beschadigd boek.
€ 125
* De twaalf illustraties waren gemaakt voor de Engelse vertaling van Psyche (1908). Slechts 250 exemplaren die nog in voorraad waren van de derde druk van 1904 werden ervan voorzien. In het boek zijn elf illustraties opgenomen, de twaalfde prijkt op de voorzijde van de aan beide kanten van geblindstempelde bloemen voorziene band. VV 191,17. Couperus Collectie Veen Psyche 10.

7. COUPERUS, Louis Psyche. Amsterdam, Veen, [1927]. Linnen [bandontwerp Jan Toorop]. 160 p. 7e druk. Zeer fraai exemplaar.
€ 75
* Van Psyche zijn alleen de 1e (1898), 4e (1916) en deze 7e druk uitgegeven in octavoformaat met het oorspronkelijk bandontwerp van Toorop op voorzijde, rug en achterzijde. Couperus Collectie Veen Psyche 16.