Nieuwsbrief 954: Glibbervoetjes

NIEUWE AANWINSTEN 1532-1845

Bij ons antiquariaat komen ook wel eens echt antieke boeken binnenwandelen. We hebben allebei een grote belangstelling voor het oude boek. Fokas is die liefde al met de paplepel ingegoten door zijn vader, bij Paul kwam het met het ontdekken hoe een boek ‘werkt’, de binnenmachinerie, tijdens zijn typografische opleiding. En wat een genot, dat tastzame, ruige papier, de barokke initialen, het kleurrijk taalgebruik met zijn gezellig rammelende tussen-ennen. Trouwens, de parallellen met onze moderne tijden zijn bij tijd en wijle onmiskenbaar.

1. ANONIEME BRIEF Alsoo tot kennisse van den Hove van Hollandt is gekomen, dat in November van desen jare seventien hondert tien van Dordrecht in ’s Gravenhage is bestelt geworden sekere Brief, met een onbekende handt geschreven, hebbende dit volgende opschrift: Om te bestellen in Schravenhage aen men Heer Wassenaer, of aen Susanna v. Leyde v. Leeven por por’. [Den Haag], zonder uitgever, 1710. Aanplakbiljet, getekend in den Rade (van het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland), D.P. van Assendelft. 20 x 26 cm. Grote initiaal A. Uit convoluut. Papercliproest, notities in potlood (‘Politie’).
Verkocht
* De anonieme auteur van deze brutale brief uit Dordrecht dreigt de Heer van Wassenaer in platte taal met geweld en brand wanneer hij niet ‘den ouwen Bruycker’ afzet, ofwel de gebruiker van een van zijn goederen. Hij moet niet zo lang wachten als met ‘den Boer by Pyershil’ (Piershil), bij wie het zeven jaar duurde. “Wy sullen en nyet verdragen dat daer so en Knedol op blyf, dye syn Voorsaet de Menssens met Bryeftgens betaelt heyt, en nu speult hy met en ander syn gelt, west gewaerschoet” = ‘Wij zullen niet verdragen dat daar zo’n schurk blijft, die zijn voorganger met briefjes betaalt heeft’. Deze anonieme bedreiging werd hoog opgenomen en er werd d.d. 9 December 1710 een bedrag van driehonderd zilveren guldens uitgeloofd voor de aanbrenger van dit anoniempje. Een van de hier bedreigden is Susanna van Leyden van Leeuwen (1664-1712); er komen echter meerdere Heren van Wassenaer in aanmerking.

MONSIEUR HENGST

2. (BOEKHANDEL AMSTERDAM 1780-1800). VOLTAIRE Contes et poésies diverses. ‘Londres, MDCCLXXX’ (= Parijs, uitgever onbekend, 1780). 12 x 7 cm. Contemporain kalfsleer met twee rugschildjes en vergulding. Alle sneden verguld. Gemarmerde schutbladen. 252 p. Kleine houtsnede als frontispice en soortgelijke als sluitvignetten. Bovenkant rug iets beschadigd, wat kleine slijtplekjes.
Verkocht
* Mooi verzorgd klein boekje met tekenen van de Franstalige boekenliefde in de hoofdstad aan het eind van de achttiende eeuw:
Voorin is het boekhandelsmerkje geplakt van ‘J.F. Rosart, ‘imprimeur libraire, Dans la rue de la Bourse, à Amsterdam’. Johannes Franciscus Rosart was actief als boekdrukker en boekhandelaar in de jaren 1780-1785. Hij was de jongere zoon van de bekende graveur en letterontwerper Jacques François Rosart, die kortstondig in de Noordelijke Nederlanden werkzaam was geweest.
Met inliggend briefje in laat 18e-eeuws handschrift:
‘Je prie Monsieur hengst de vouloir bien m’acheter les livres suivants. Je m’en rapporte entièrement a lui, et son prix sera le mien – il obligera infiniment son très humble serviteur. Delhomme, chez mok tailleur dans le nes vis à vis la boule d’or.’ (en nog wat onduidelijks). ‘Ik bid meneer Hengst om de volgende boeken voor mij te kopen. Ik vertrouw volledig op hem, en zijn prijs zal de mijne zijn – en hij zal zijn zeer nederige dienaar oneindig aan hem verplichten. Delhomme, bij de kleermaker Mok in de Nes tegenover de Gouden Bal’.
Pieter den Hengst (1745-1818) was een belangrijk Amsterdams boekhandelaar en veilinghouder. De (ontbrekende) boekenlijst van het briefje bevatte wellicht auctie-opdrachten. (Verbeteringen om 15.05 uur aangebracht na informatie door een kenner). Kennelijk is het briefje geschreven door een die smacht naar Franse boeken!

3. CICERO, Marcus Tullius M. Tullii Ciceronis De officijs, libri III. ad vetustissima denuo exemplaria integritati suae restituti. De Amicitia, & De Senectute, dialogi, Paradoxa, & Somnium Scipionis. Cum annotationibus D. Erasmi Rot. & Philippi Melanchthonis. (Doorgestreept: Accessit praeterea Graeca traductio in librum de Senectute, ac Somnium Scipionis, per Theodorum Gazae). Lyon, Sebastianus Gryphius, 1532. Genaaid op touw, voorzien van gemarmerde schutbladen (18e eeuw?) maar zonder boekband. (64), 264 p. Enige slijtage aan de buitenkant. Met verschillende inscripties uit de 16e eeuw (in civilité-letter geschreven) en , o.a. een naam ‘Hollandi Sum Croyer’ en een handtekening ‘A. Croyer (?)’. Bij het begin van de tekst zelf (p. 1) enkele 16e-eeuwse notities, waaronder een eigenaarsnaam, een priester Jacobus Tavirnus Movarnensis (ongeveer), die ook verschillende geleerde marginalia heeft toegevoegd.
Verkocht
* Fraai gedrukte Latijnse uitgave van De Officiis en enkele andere filosofische tractaten van Cicero, een vrij vroeg boek van uitgever Gryphius, die in het jaar 1532 van Duitser tot Fransman genaturaliseerd werd. Op de titel staat dan ook nog “Seb. Gryphius Germ. excud. Lugd.” ofwel ‘Een uitgave van de Duitser Seb. Gryphius te Lyon’. Met een fijne cursief en mooie Griekse letters gedrukt, en voorzien van enkele verfijnde emblematische initialen. De apart gepagineerde vertaling in het Grieks door Theodorus Gaza kon naar believen toegevoegd of (zoals in dit geval) weggelaten worden, vandaar de doorstreping in de titel.
Ondanks het ontbreken van een boekband een interessant exemplaar, dat zijn geheimen nog niet alle heeft prijsgegeven. De tekst is geredigeerd door nog altijd beroemde renaissance-geleerden: Erasmus en de hervormer Melanchthon (naaste medewerker van Luther) – die in 1532 nog gewoon rondwandelden op het ondermaanse! Prachtige typografie met een haarscherpe cursieve letter, leuke initialen en een boek dat er ook zonder band aardig uitziet.

4. EIJK, Jan van De Bijbel in het klein, voor kinderen. Door Jan van Eijk, Predikant te Loosduinen. Amsterdam, A.B. Saakes, 1821. Vroeg 19e-eeuws half kalfsleer met titeletiket en gemarmerde platten. VIII, 138, (8) p. Met gegraveerde titel, waarop een mooi portret van de schrijver in silhouet door Daniël Veelwaard en twee tussentitels naar ontwerp van Jacob Smies, uitgevoerd door J.E. Marcus. 1e druk. Blanco voorschutblad ontbreekt, verder een prachtig boekje.
€ 100
* De bijbelverhalen uitgelegd in stukjes proza met telkens daartegenover dezefde geschiedenis verdicht. Jan van Eijk (1757-1822) stond van 1788 tot zijn overlijden in Loosduinen, waar hij zich steeds bleef schrijven voor de kinderen en de minder bedeelden. Achteraan zes pagina’s reclame voor Van Eijks geschriften.

VROEGMODERNE DIJENKLETSER

5. GRAFSCHRIFT VAN DE CONSTITUTIE ‘s-Graven-hagen; Heden den 24sten Augustus, Ao 1797, werd ons de Heugelijke tijding aangebragt, dat in den ouderdom van XVIII Maanden overleeden is het Monstreuse Voorwerp Constitutie. Het zelve is op den Eersten September 1797, zeer Prachtig ter Aarde besteld, door eenige Uytgesneedene- en Slymzieke Perzonen (…). Anoniem, 1797. 18 x 21 cm. In sierkader met verschillende lettertypes gedrukt, voorzien van een rouw-initiaal W met schedel, een vignetje van een schedel met botten en een van een gevleugelde zandloper. Op goed papier gedrukt, zeer gaaf en fris.
Verkocht
* In het begin van de Franse bezetting (1795) was Nederland in een onwennig democratisch vaarwater geraakt. Maar het gebrek aan een leider maakte het parlement met het bijbehorende Comité te Lande stuurloos, en het eerste ontwerp voor een grondwet werd afgestemd. Dit anonieme pamflet maakt gebruik van een bekend genre, de satirische begrafenis, om die Constitutie in de grond te stampen. Een gegarandeerde Vroegmoderne dijenkletser!
‘Hier ligt in ’t vratig graf, ’t ontwerp van Constitutie!/ Een schepzel door bedrog en vuig belang geteeld,/ Grootmoeder Republiek! met grootvaêr Revolutie!/ Zag door ’t wanstaltig kind zich onvernoegd gestreeld.’
Knuttel 22877.

HET JAAR 3246

6. JOURNAL DE LA HAYE DU DIMANCHE Journal de La Haye du dimanche. 17 nummers (1846). Den Haag, Leopold Loebenberg, 1846. 37 x 26 cm. 4 p. per nummer. Elk met twee gestempelde dagbladzegels. Horizontaal en verticaal gevouwen. Niet afgesneden, in goede staat.
Nr. 66 (1 februari 1846) – 71, 73, 76, 78, 80, 81, 84 – 86, 89, 90 en 91 (26 juli 1846), dat is het laatst verschenen nummer. Bijgevoegd: Journal de La Haye, dinsdag 6 augustus 1846, met daarin het vervolg op een artikel uit Journal de La Haye du dimanche nr. 91 over de expositie in de National Gallery in Londen.
€ 150
* Speciale zaterdagkrant van het Journal de La Haye (1830-1849), gewijd aan kunsten en wetenschappen. Geheel Franstalig weekblad met veel internationaal kunstnieuws. Het aardigste is een blik op de toekomst in het laatste nummer: ‘Un journal en l’an 3246’, waarin een ondergrondse trein van Londen naar Edinburgh verongelukt, een treinreis van Parijs naar Kanton twee dagen duurt, iemand een 300-delige roman publiceert die te koop is voor 300.000 francs per deel, en een reusachtig monument wordt opgericht voor Alexandre Dumas.
Dit weekblad kennelijk niet op Delpher (wel het dagblad Journal de La Haye).

7. KONING, Jacobus Leven van Jan Carel Josephus van Speijk. Amsterdam, Gebroeders Van Cleef & Johannes van der Hey en Zoon, 1832. Halfleren boekband uit de tijd met gemarmerde platten en schutbladen. (4), (44), 220, 208 p. Met portret, gegraveerd door P. Velijn, gegraveerde titelpagina, drie andere platen buiten de tekst (waarvan twee uitslaand, een met reproductie naar het handschrift van Van Speyk en een met handtekeningen van mede-opvarenden en familieleden), en een uitvouwbare geslachtslijst. Niet afgesneden. 1e druk. Hoekjes gebutst, maar een fraaij exemplaar.
€ 150
* Mooi boek met een op ’28 April 1832′ gedateerde, handgeschreven opdracht van de beide zonen van de schrijver aan David van Lennep, hoogleraar klassieke talen, de vader van auteur Jacob van Lennep. Jacobus Koning (1770-1832) was boekhandelaar. Ofschoon niet welgesteld, wist hij een omvangrijke bibliotheek van boeken en manuscripten aan te leggen. Over de heldendaad van Jan van Speyk, die zich met zijn kanonneerboot op 5 februari 1831 opblies om niet in de handen van de Belgen te vallen, schreef hij dit omvangrijke en van uitputtende bijlagen voorziene boekwerk. De publicatie maakte hij niet meer mee, hij overleed op 2 april 1832 – vandaar de opdracht van zijn zonen ‘door wijlen den Schrijver toegedacht’ aan de Weledelgeboren Hoogwelgeleerden Heer Mr. D.J. van Lennep’.

8. LOTERIJ Agtste kooplot, voor Alle de Classen, der Koninglyke Hollandsche 107de Loterye. Gearresteert den 21sten van Slagtmaand 1809. Eenzijdig bedrukt, oblong 8 x 20 cm. Met enkele handgeschreven cijfers. Gedrukt motto: ‘Nu is ’t beter’. Watermerk ‘Jan de Groot’.
Verkocht
* Ondertekend (stempel): D.C. de Groot Jamin. Diederik Casper de Groot Jamin (1759-1813) maakte deel uit van een familie van loterijpachters. Jan de Groot was zijn schoonvader, hij zat ook in de loterijbusiness, en had familieleden in de boekhandel. Dat watermerk in elk loterijbriefje was dus niet toevallig. Dit is een lot uit de voorloper van de Staatsloterij, onder Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Nederland (1806-1810).

9. LOTERIJ Achtste kooplot in de Eerste Klasse der Keizerlyke Hollandsche 113de Lotery. Gearresteert den 14den January 1813. Eenzijdig bedrukt, oblong 8 x 20 cm. Met enkele handgeschreven cijfers. Gedrukt motto: ‘Deeze jager vangt goed’. Watermerk ‘Jan de Groot’.
Verkocht
* Eveneens ondertekend door De Groot Jamin. Een lot uit de voorloper van de Staatsloterij: onder keizer Napoleon.

10. MINIATUURBIJBEL Kern des Bybels. Den Haag, A. de Groot & Zoonen, 1750. 45 x 31 mm. Rijkverguld rood heelleer met zilveren slotjes (Eerste Stadhouderlijke Binderij). Schutbladen met kammarmer. 80 p. Alle sneden verguld. Met 7 illustraties. Gedrukt in rood en zwart. 1e druk. Dit boekje is in zeer goede conditie, alleen met wat slijtage op de rug.
Verkocht
* Deze miniatuurbijbel bestaat in verschillende varianten: met de tekst geheel in goud, in rood en zwart (zoals dit exemplaar) en met de tekst geheel in zwart gedrukt. Er bestaat een herdruk met het jaar 1751. De band lijkt sterk op die van een exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek (aanvraagnr. KW 1769 D 220) met hetzelfde centrale stempel met drie eikels en gebladerte op voor- en achterkant, en dezelfde rug. Alleen de randen en hoekornamenten zijn anders.
Uit de collectie van Huib van Krimpen.

ROOT PLECKJE

11. SIGNALEMENT Alsoo eene Ida Beckman, geboortigh van Warmont, gewesene Dienstmaegt op de Voorpoorte van den Hove, op eergisteren avont Govert van Aelswijck, op de selve Voorpoorte gedetineerd wesende, heeft doen echapperen ende met den selven is geaufugieert, en dat de Justitie daer aen ten hoogsten gelegen is, dat de voorschreve Dienstmaeght in versekeringe magh werden bekomen. [Den Haag], zonder uitgever, 1703. Aanplakbiljet, getekend in den Rade (van het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland), D.P. van Assendelft. 20 x 23 cm. Grote, barokke initiaal D. Uit convoluut. Goede staat.
Verkocht
* De uit Warmond afkomstige dienstmeid Ida Beckman, werkzaam in de Haagse Gevangenpoort, had op 12 maart 1703 de Leidse belastingfraudeur Govert van Aelswijck helpen ontsnappen en was er zelf met hem vandoor gegaan. Haar aanhouding zal de aanbrenger een hoge beloning: 100 zilveren dukatons opleveren. Met gedetailleerd signalement van de vrouw: ‘de selve is langh en kloeck van persoon, aen de bruyne kant, bruyne oogen en swarte wynbrauwen, onder het lincker oogh een root pleckje, aen hebbende een Coffy coleurt of anders een Serge du Boys light langh Manteltje, of oock wel een Swart Kript Mantelje.’ Of het hielp is niet bekend, wel dat Ida Beckman ruim vijf jaar later in Amsterdam werd aangehouden. Een portret in woorden, een tastbaar inkijkje in het Haagse leven, dit driehonderd jaar oude opsporingsbericht!

GLIBBERVOETIG

12. VROUWEN De verreezene Hippolytus, ontdekkende de natuur, eigenschappen, toomelooze hartstochten, onkuische liefde, en ydelheid der vrouwen. Bekrachtigt zo door aaloude als hedige geschichten, en voorbeelden; ook met omschryfelyke aanteikeningen verrykt. Beneffens een Koeldrank voor de minzieke malle vryers. Met konstplaaten versiert. Amsterdam, Jacob van Royen, 1710. 18e-eeuws half kalfsleer (16), 302 p. Met gegraveerde titel en 6 gravures buiten de tekst plus 9 tekstgravures. Op de titelpagina is de naam geschreven van Constantinus Maria Michaël Nanteuil, Antv. 1780 (een Antwerpse advocaat, geboren in 1758/59).
Verkocht
* Hippolytus uit de Griekse mythologie personifieert de held die zich niet voor liefde en huwelijk interesseert, maar uitsluitend de maagdelijke jachtgodin Artemis vereert.
Dit is een vertaling uit het Latijn van Hippolytus Redivivus. De eerste druk verscheen in het Latijn in 1644, in Nederland, en de auteur was waarschijnlijk een Nederlander. Zijn naam is niet bekend. In de eerste Latijnse uitgave wordt hij aangeduid als ‘S.I.E.D.V.M.W.A.S.’, en hij is van mening, dat alle slechts op de wereld komt door dat noodlottige wezen, ontrezen uit Adams rib: de vrouw! Slang, hond, draak, feeks – dat zijn nog de eenvoudigste invectieven. De schrijver haalt er vele bijbelteksten, maar ook tientallen geleerde citaten en illustraties in poëzie bij van Juvenalis (in vertaling van Jeremias de Decker), Petrarca, maar ook Quevedo, Hooft, Huygens, Roemer Visscher, Bredero en andere eigentijdse literatoren. Ook Anthonie van Leeuwenhoek wordt aangehaald.
‘Elendig is het huis, en met veel ramps belaân,/ Alwaar de hen altoos kraait luider als de haan.’ Opvallend is het gebruik van litanieën waarin de slechte eigenschappen van vrouwen worden opgesomd. Kortom, mijnheer, als u tijdelijk genoeg heeft van die ‘glibbervoetige en uithuizige vrouwtjes’, dan – met een glaasje wijn – zal dit tegendraadse boek u troosten.
Met prachtige kleine gravures. Grappig, dolzinnig en – zeer schaars!